"ΝΥΧΤΩΣΕ ΧΩΡΙΣ ΦΕΓΓΑΡΙ." Του Απόστολου Καλδάρα. Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού, οι αυθεντικοί στίχοι και η ιστορία του. Όλα όσα μας κάνουν να αισθανόμαστε ζωντανοί. Και όταν ο καημός της ψυχής μας ξεχειλίζει, οι χωρίς φεγγάρι νύχτες μας θα έχουν τη δική του μουσική!

Την περίοδο της πάλης του ΔΣΕ αρκετοί καλλιτέχνες ανέδειξαν τις φυλακίσεις, τις εξορίες, τις εκτελέσεις, με ένα δικό τους τρόπο εκφράζοντας την αντίθεσή τους. Αυτό συνεχίζεται και μετά το 1949, αφού το αστικό κράτος συνεχίζει το τσάκισμα του λαϊκού κινήματος με εξόριστους, φυλακισμένους, ενώ μέχρι το 1955 γίνονται εκτελέσεις.


Από τα τραγούδια της περιόδου του αγώνα του ΔΣΕ, χαρακτηριστικό είναι το "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι" του Απ. Καλδάρα
Η εσωτερική μετανάστευση οδηγεί στην αστικοποίηση μεγάλου αριθμού του πληθυσμού. Και από το 1922 και μετά η Αθήνα, ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη και τα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα περικυκλώνονται από προσφυγικούς συνοικισμούς. Το δημοτικό τραγούδι δεν μπορεί να εκφράσει τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων, την αποπνικτική ατμόσφαιρα, την απουσία ανοιχτού ορίζοντα που αναζητούν το δικό τους τρόπο έκφρασης.

Το ρεμπέτικο τραγούδι είναι το μουσικό ισοδύναμο των μαζών των αστικών κέντρων.
Και αν στα πρώτα του βήματα εκφράζει τον παραβατικό υπόκοσμο, τους χασικλήδες, τους φυλακισμένους, το λούμπεν προλεταριάτο αλλά το περιθωριακό ρεμπέτικο μετουσιώνεται σε αστικό λαϊκό τραγούδι,γράφονται σπουδαία τραγούδια όπως αυτό που σήμερα σας το αφιερώνω που προσεγγίζουν με αμεσότητα τα πλατιά λαϊκά στρώματα.
Από το ρεμπέτικο οικοδόμημα δεν μπορεί να πετάξει κανείς ούτε ένα λιθαράκι,όπως άλλωστε και απ' τον θησαυρό του δημοτικού τραγουδιού,δηλαδή τη μουσική γέφυρα από το ρεμπέτικο στη μεταπολεμική-μετεμφυλιακή περίοδο,εκεί όπου γράφτηκαν σπουδαία τραγούδια,όπως ένα από αυτά που αναφέρω.  

Λέγεται, ότι το τραγούδι γράφηκε για τον Χρήστο Μίγκο, μπουζουξή και τρόφιμο των Νέων Φυλακών Θεσσαλονίκης την εποχή εκείνη. Κατά άλλη εκδοχή, αναφέρεται στις συλλήψεις και προσαγωγές των ελλήνων αριστερών στις φυλακές του Επταπυργίου (Γεντί-Κουλέ).
Λέει ο Απόστολος Καλδάρας στον Κουνάδη (εις αναμνησιν στιγμών ελκυστικών):"Τότε ήμουν στη Θεσσαλονίκη, με την πρώτη κυβέρνηση του Οκτώβρη του 1944. Μετά το Δεκέμβρη άρχισαν οι πρώτες συλλήψεις των αριστερών, των κομμουνιστών, που τους πιάναν και τους κλείναν στο Γεντί Κουλέ.

Εγώ τότε είχα ένα φίλο με τον οποίο συνεργαζόμαστε, στα διάφορα κουτουκάκια εκεί πέρα, ονόματι καλή του ώρα κι αυτός πέθανε, τον Χρήστο τον Μίγκο. Αυτός καθόταν στην Ακρόπολη επάνω, κάτω από το Επταπύργιο το Γεντί Κουλέ. Και μ' έπαιρνε ταχτικά να πάμε να πιούμε κανένα ουζάκι στη γριά, έτσι την έλεγε τη μάνα του.Πίναμε τα ουζάκια, τα λέγαμε. Διάφορα πράγματα για τη δουλειά από δώ, από κεί. Λοιπόν μια φορά έφυγα, θυμάμαι ήταν σούρουπο κι εκεί που φεύγαμε το βλέπω δεν ξέρω έτσι κι άλλες φορές το 'βλεπα. Εκείνη τη φορά μου 'κανε εντύπωση πως ήταν σούρουπο, η βραδιά διαφορετική, ποιός ξέρει και βλέπω τη σιλουέτα του Επταπυργίου, των τειχών εκεί πέρα που ήταν οι φυλακές και μου 'κανε εντύπωση.

Κοίτα, τώρα λέω, εκεί μέσα πίσω απ' τα τείχη αυτά είναι οι φυλακές. Και κει μαζεύουν αυτούς τους ανθρώπους και τους κλείνουν φυλακή. Κι έτσι αυτή η εικόνα μου 'δωσε την έμπνευση να γράψω το τραγούδι αυτό. Το τραγούδι αυτό το αγαπώ γιατί είναι ζωντανό. Δε μου έδωσε κάποιος τη μελωδία για να βάλω εγώ το στίχο. Το έζησα τότε με τις συλλήψεις του 1945, όταν ξέσπασε ο εμφύλιος. Στο μέλλον ό,τι έγραφε, όσο καλό κι αν ήταν, συγκρινόταν με αυτό, πράγμα που σε κάποιον βαθμό εκνεύριζε τον Καλδάρα. Θεωρούσε ότι η όποια σύγκριση αδικούσε τις επόμενες δουλειές του. Του ήταν δύσκολο να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι το πρώτο του τραγούδι, θα ήταν και το καλύτερό του και ότι κι αν έκανε θα υπολειπόταν της αρχικής του δουλειάς. Πρόκειται για ένα τραγούδι πολιτικό και κοινωνικό, ένα θλιμμένο τραγούδι που ηχογραφήθηκε σε μια εποχή κατά την οποία ο ελληνικός λαός ήταν βαθύτατα θλιμμένος. Έτσι αγαπήθηκε και έγινε διαχρονικό, κλασικό. Το 'γραψα τότε στις αρχές του '45. Μετά τα Δεκεμβριανά, τότε που πιάναν τους αριστερούς θυμάμαι". Το τραγούδι δεν ήταν αφιερωμένο σε συγκεκριμένο πρόσωπο, ήταν γραμμένο "γενικά. Πλην όμως είχε διαδοθεί. Εγώ το 'πα σ' ένα-δυο πρόσωπα για ποιο λόγο έγραψα το τραγούδι, αυτοί το 'παν σ' άλλους και ούτω καθεξής. Έτσι έκατσα κι έγραψα το τραγούδι αυτό. Αλλά δεν το είχα γράψει όπως είναι στο δίσκο.

Τα λόγια ήταν:
Νύχτωσε μες στο Γεντί
το σκοτάδι είναι βαθύ Κι όμως ένα παλικάρι δεν μπορεί να κοιμηθεί Άραγε τι περιμένει απ'το βράδυ ως το πρωί Στο στενό το παραθύρι που φωτίζει το κελί Πόρτα ανοίγει πόρτα κλείνει Μα διπλό είναι το κλειδί Τ ί έχει κάνει και το ρίξαν Το παιδί στη φυλακή.
Αναγκάστηκα και τ' άλλαξα τελείως, διότι το 'χε κόψει η λογοκρισία και το 'βαλα έτσι όπως είναι σήμερα. Και έγινε πάλι επιτυχία και μ' αυτά τα λόγια".
Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι το σκοτάδι είναι βαθύ κι όμως ένα παλληκάρι δεν μπορεί να κοιμηθεί Άραγε τι περιμένει απ’ το βράδυ ως το πρωί στο στενό το παραθύρι που φωτίζει με κερί Πόρτα ανοίγει πόρτα κλείνει με βαρύ αναστεναγμό ας μπορούσα να μαντέψω της καρδιάς του τον καημό.
ΣΤΙΧΟΙ-ΜΟΥΣΙΚΗ Α.ΚΑΛΔΑΡΑ 1947
ΤΡΑΓΟΥΔΙ - ΣΤΕΛΛΑ ΧΑΣΚΙΛ (ΣΑΛΟΝΙΚΙΑ)(1η Εκτελεση) Κυκλοφόρησε στις 27/02/1947. Δίσκος ODEON.

ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΑΛΔΑΡΑΣ.ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ.

Τα κύρια χαρακτηριστικά του ανθρώπου Καλδάρα ήταν η καλλιέργεια, η ευγένεια, η σεμνότητα. Μακριά από των σχέσεων και των συναναστροφών την καθημερινή ανοησία. Στα 45 χρόνια της παρουσίας του στο λαϊκό τραγούδι συνθέτει ορισμένα από τα ομορφότερα λαϊκά τραγούδια.Από το σύνολο των περίπου 600 που συνέθεσε, εκατοντάδες είναι σπουδαία τραγούδια με διαχρονική αισθητική αξία, γεγονός που τον τοποθετεί στην κορυφή των λαϊκών δημιουργών. Γεννήθηκε στα Τρίκαλα (7 Απρίλη του 1922 και έφυγε 8 Απρίλη του1990) από Μετσοβίτες γονείς.Ήταν ακριβώς η χρονιά που άρχισαν να ξεφυτρώνουν στη γειτονιά του τα χαμόσπιτα και οι παράγκες των προσφύγων από τη Μ. Ασία.Η επαφή του μικρού Απόστολου με το προσφυγικό στοιχείο άσκησε σημαντική επίδραση τόσο στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής του φυσιογνωμίας, όσο και στις κοινωνικοπολιτικές του επιλογές. Λέει ο ίδιος:"Τους θεωρούσαν τότε τους πρόσφυγες σαν παρείσακτους και πολλές μανάδες δεν άφηναν τα παιδιά τους να παίξουν με τα "προσφυγάκια", επειδή ήταν φτωχοντυμένα και σχεδόν ξυπόλυτα. Εγώ όμως τα αγαπούσα , για μένα ήταν οι φίλοι μου.Με τον ερχομό τους δε φέρανε μόνο την προκοπή τους αλλά και τα τραγούδια τους που πιθανόν, αν δεν συνέβαινε αυτό, να μην υπήρχε σήμερα και το λαϊκό μας τραγούδι. Φέρανε καινούργια ακούσματα που έμελλε να γίνουν η βάση του λαϊκού μας τραγουδιού. Σ’ ένα καφενεδάκι της γειτονιάς μου πρωτάκουσα το καινούργιο εκείνο είδος που λέγεται "Μικρασιάτικο τραγούδι που με καταγοήτευσε και έμελλε αργότερα να γίνει σταθμός στη ζωή μου". Σε ένα άλλο καφενεδάκι άκουσε για πρώτη φορά τον Μπάτη, τη βραχνή φωνή του Μάρκου Βαμβακάρη και σ’ ένα άλλο τον Τσιτσάνη, τον Στράτο, τον Παπαϊωάννου, τον Μπαγιαντέρα, τον Χατζηχρήστο και άλλους.Αυτές είναι οι μουσικές καταβολές του Απ. Καλδάρα μαζί με την επίδραση που άσκησε και η δημοτική μουσική.Το πρώτο όργανο που έπιασε στα χέρια του ήταν η κιθάρα, δώρο ενός πρωτοξάδερφου. Το όργανο όμως που πραγματικά τον μάγεψε και τον κέρδισε ήταν το μπουζούκι.

Ο πόλεμος,η γερμανική κατοχή και η μακροχρόνια ασθένεια του πατέρα του επιδεινώνουν τα οικονομικά της οικογένειας και οδηγούν τον Απόστολο στην αναζήτηση δουλειάς. Αρχίζει έτσι να εργάζεται με ένα φίλο και συντοπίτη του που έπαιζε κιθάρα σε διάφορες ταβέρνες των Τρικάλων ( σύμφωνα με τη Μ. Κλιάφα από το βιβλίο της "Μια σερενάτα στο Ληθαίο"). Τα πρώτα του τραγούδια που έγραψε ήταν τα "Μάγκας βγήκε για σεργιάνι" και "Εβίβα Ρεμπέτες" που κατά τον Κ. Βίρβο τα παίζει στα καφενεδάκια των Τρικάλων.Θα ακολουθήσουν εμφανίσεις σε κέντρα και ταβέρνες της Λάρισας,του Βόλου και της Θεσσαλονίκης. Μετά την απελευθέρωση κατεβαίνει στην Αθήνα το 1946.Το καφενεδάκι του "Μάριου" ήταν ο τόπος συνάντησης όλων των καλλιτεχνών. Τα πράγματα όμως δεν είναι καθόλου εύκολα για έναν νέο συνθέτη. Ο ίδιος λέει: "Εγώ δεν αντιμετώπισα δυσκολίες, γιατί μπροστά μου βρέθηκε κάποιος άνθρωπος αψεγάδιαστος, ο Γιάννης Παπαϊωάννου. Με πήρε κυριολεκτικά από το χέρι και με πήγε στον τότε διευθυντή της εταιρείας PARLOFON ,"τον Μίνωα Μάτσα".Σε λίγο χρονικό διάστημα ηχογραφείται το "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι", στις 27 Φεβρουαρίου του 1947.Τον Δεκέμβριο του 1948 ηχογραφεί ένα ακόμα αριστούργημα, ένα τραγούδι που πολλοί το χαρακτηρίζουν ισάξιο του "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι". Πρόκειται για το τραγούδι "Σ’ ένα βράχο φαγωμένο", που ερμήνευσε εξαιρετικά ο Στράτος Παγιουμτζής.Ο νεαρός Καλδάρας δέχτηκε τα συγχαρητήρια του Κώστα Βάρναλη σε συνάντηση που είχε μαζί του σε καφενείο της Ομόνοιας.Στα τραγούδια του, χαρακτηριστικά της ρεμπέτικης στιχουργικής, κυριαρχεί ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος,Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι το σκοτάδι είναι βαθύ….. ,Σ’ ένα βράχο φαγωμένο από κύμα αγριωπό….. Η ορχήστρα είναι η τυπική της κλασικής περιόδου του ρεμπέτικου.Ένα ή δύο μπουζούκια, μπαγλαμάς, κιθάρα. Αργότερα θα προστεθεί ακορντεόν. Συχνά παίζει ο ίδιος μπουζούκι στους δίσκους του με τη συνοδεία άλλου μπουζουξή, Γεράσιμος Κλουβάτος, Στέλιος Χρυσίνης,Γιάννης Καραμπεσίνης,Γιάννης Αγγέλου μερικοί απ’ αυτούς. Η πενιά του βαθιά δωρική, λυρική.Εργάστηκε ως επικεφαλής μουσικών σχημάτων σε όλα τα γνωστά λαϊκά πάλκα της Αθήνας. Στου "Τζίμη του χοντρού", στο "Φαληρικόν", στου "Περιβόλα" και στου "Κεφάλα", στο "Ροσινιόλ" και τόσα άλλα.Δίπλα του κάθισαν ορισμένα από τα σημαντικότερα ονόματα του ελληνικού τραγουδιού , από τον Στράτο Παγιουμτζή και τον Πρόδρομο Τσαουσάκη,μέχρι τον Στέλιο Καζαντζίδη,τον Πάνο Γαβαλά,τον Μανώλη Αγγελόπουλο,την Πόλη Πάνου, τη Γιώτα Λύδια,τη Σωτηρία Μπέλλου,τον Γρηγόρη Μπιθικώτση,τη Βίκυ Μοσχολιού κ. α.Δίπλα του επίσης στο πάλκο είχε ορισμένους από τους σημαντικότερους μουσικούς,τον Βασ. Τσιτσάνη στη Θεσσαλονίκη,τον Απόστ.Χατζηχρήστο,τον Μάρκο Βαμβακάρη,τον Μανώλη Χιώτη,τον Σπύρο Περιστέρη,τον Δημήτρη Στεργίου,τον Γερ.Κλουβάτο, τον Χάρη Λεμονόπουλο, τον Γιάννη Σταματίου και τόσους άλλους.Το 1965 είναι μια καθοριστική χρονιά για τον Καλδάρα. Είναι η χρονιά που χάνει την 11χρονη κόρη του. Όχι μόνο κατεβαίνει οριστικά από τα πάλκα αλλά ορκίζεται να μην ξαναπιάσει μπουζούκι στα χέρια του. Δεν υπάρχει σημαντικός Έλληνας στιχουργός με τον οποίο να μη συνεργάστηκε ο Απ. Καλδάρας.Ο Χαράλαμπος Βασιλειάδης,ο Χρ.Κολοκοτρώνης,ο Κ. Βίρβος, η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου,ο Πυθαγόρας,ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, ο Γ.Σαμολαδάς,η Σώτια Τσώτου, ο Μαν.Ρασούλης, είναι ορισμένοι από τους στιχουργούς με τους οποίους συνεργάστηκε. Βέβαια και ο ίδιος ο συνθέτης έγραψε τους στίχους σε πολλά τραγούδια του.Η μεγαλύτερη συνεργασία του, τόσο σε διάρκεια όσο και σε αριθμό τραγουδιών, ήταν με τον Τρικαλινό στιχουργό Κώστα Βίρβο. Σχεδόν συνομήλικοι, γνωρίζονταν από το Γυμνάσιο. Το πρώτο τραγούδι που προέκυψε από τη συνεργασία τους ήταν "Ο φαντάρος", στα τέλη του 1947, το οποίο όμως δεν κυκλοφόρησε ποτέ, καθώς η δισκογραφική εταιρεία φοβήθηκε να το στείλει στη λογοκρισία. Από τη συνεργασία τους ξεχωρίζουν τα τραγούδια, "Μια στεναχώρια" το 1952," Ο κόσμος όλος σε κατακρίνει", το 1953 με τον Πρόδρ.Τσαουσάκη, "Μένα με λένε Περικλή" με τον Γρ.Μπιθικώτση, "Εγώ ποτέ δεν αγαπώ"το 1957 με τον Στ.Καζαντζίδη και πολλά άλλα.Μια από τις καλύτερες περιόδους στην πορεία του είναι και η συνεργασία του με την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου. Το πρώτο τραγούδι τους είναι το " Θα βρω μουρμούρη μπαγλαμά" του 1957 με τον τραγουδιστή Πάνο Γαβαλά. Θα ακολουθήσει μια πολύ στενή συνεργασία με ορισμένα πολύ όμορφα τραγούδια, "Ο γυάλινος κόσμος". " Η φαντασία", "Ποιος θα με πληροφορήσει", "Στ’ Αποστόλη το κουτούκι", "Αν είναι η αγάπη έγκλημα", "Πετραδάκι, πετραδάκι", "Απ’ τα ψηλά στα χαμηλά", "Μην κάνεις όνειρα τρελά", "Στο τραπέζι που τα πίνω", "Αλλοτινές μου εποχές", "Όνειρο απατηλό" και άλλα.Λέει:"Η Ευτυχία για μένα είναι κορυφή. Κατάφερε να μπει στο πετσί του λαού και γι’ αυτό αγαπήθηκαν τόσο τα τραγούδια τους. Είχε ένα αστείρευτο ταλέντο και δεν μιμήθηκε κανέναν. Θεωρώ τον εαυτό μου ευτυχή που συνάντησα τη γυναίκα αυτή. Το λαϊκό τραγούδι της οφείλει πολλά και θεωρώ ότι δίκαια κατέχει μια από τις πέντε πρώτες θέσεις στο πάνθεον των δημιουργών του λαϊκού τραγουδιού".Στη "Ρεμπέτικη Ανθολογία του" ο Τάσος Σχορέλης αναφέρει ότι πολλοί εκμεταλλεύτηκαν το πάθος της με την χαρτοπαιξία και της πήραν πολλά τραγούδια, τα οποία παρουσίασαν ως δικά τους. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Απ.Καλδάρας που στάθηκε κοντά της στις δύσκολες στιγμές. Η ίδια λέει ότι μόνο ο Καλδάρας της έδωσε ποσοστά για τα τραγούδια της.Με τον Γιώργο Σαμολαδά έγραψαν μερικά από τα ομορφότερα λαϊκά τραγούδια :" Όποια και να ‘σαι ό,τι και να ‘σαι" με τον Στ. Καζαντζίδη το 1962 και το "Ένα αστέρι πέφτει-πέφτει" με τη Βίκυ Μοσχολιού το 1965.Άλλα τραγούδια τους που έγιναν γνωστά είναι:" Άσε πρώτα να ξεχάσω" με την Πόλυ Πάνου, "Άμα θες να φύγεις, φύγε" με τον Πάνο Γαβαλά και τη Ρία Κούρτη, "Ένας σκύλος και μια γυναίκα" με τον Στ. Καζαντζίδη, "Περιφρόνα με γλυκιά μου" με τον Μιχ. Μενιδιάτη, "Πετροβολούσα τη ζωή" με τον Γιάννη Πάριο και άλλα.Με τον Πυθαγόρα στη συνεργασία αυτή έμελλε να ξεπηδήσει η "Μικρά Ασία" που κυκλοφόρησε το 1972.Επίσης το 1973 έγραψαν μαζί το "Αχ! ο μπαγλαμάς" με ερμηνευτή τον Γ. Νταλάρα.Το 1977 έγραψαν μαζί το "Γιέ μου"με ερμηνευτή τον Κόκοτα.Ο Καλδάρας έγραψε αρκετούς στίχους για τα τραγούδια του όπως:"Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι","Σ’ ένα βράχο φαγωμένο", "Συ μου χάραξες πορεία","Ας παν στην ευχή τα παλιά", "Τώρα κλαις, γιατί κλαις","Δε σε κρίνω που δε μ' αγαπάς". Τα τραγούδια του ερμήνευσαν σπουδαίες φωνές εκείνης της εποχής: Στέλλα Χασκίλ, Στράτος Παγιουμτζής, Πρόδρομος Τσαουσάκης, Σούλα Καλφοπούλου, Γιάννης Κυριαζής, Μαρίκα Νίνου, Σωτηρία Μπέλλου, Άννα Χρυσάφη.Ήταν,τέλος, μαχητικός στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων των δημιουργών και από τα ιδρυτικά μέλη της Ένωσης Μουσικών Συνθετών Ελλάδας, του συνδικαλιστικού οργάνου των δημιουργών.Έκλεισε τα μάτια του στις 8 Απρίλη του 1990,στο σπίτι του όπως ο ίδιος επιθυμούσε,στην αγκαλιά της γυναίκας του, Λούλας, και του μοναχογιού του, Κώστα, που είναι και αυτός συνθέτης.Τον τελευταίο καιρό που είχε αντιληφθεί πως το τέλος πλησίαζε, έλεγε και ξανάλεγε στους δικούς του ότι ήθελε να πεθάνει σπίτι του που τόσο φρόντιζε και αγαπούσε, και όχι σε κάποιο ψυχρό νοσοκομείο.Είπε ο Κώστας Βίρβος μετά τον θάνατό του: Έχω να πω ότι χάθηκε ίσως ο μεγαλύτερος λαϊκός μας συνθέτης. Δεν είχε ολοκληρώσει ακόμα το έργο του. Είχε πολλά να δώσει.Ο πρόωρος θάνατός του μας στέρησε από τη δημιουργική του προσφορά.

Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι

το σκοτάδι είναι βαθύ γιατί ένα παλικάρι

πήγε για να κοιμηθεί.

Με συγχωρείς, Απόστολε, για την παράφραση του μεγαλειώδους στίχου σου, αλλά δεν μπορούσα με άλλα λόγια να πω ότι δεν είσαι πια κοντά μας. Δε μας έφυγες, απλά πήγες να κοιμηθείς. Κουράστηκες ίσως γιατί δινόσουν ολόκληρος στις δημιουργικές σου στιγμές. Βέβαια εμείς χάσαμε εσένα, μα ο Ελληνισμός κέρδισε έναν ανεπανάληπτο λαϊκό συνθέτη κι έναν ασύγκριτο ποιητή που πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία.Μόνο το "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι" και το "Σ'ένα βράχο φαγωμένο" φτάνουν να σε καθιερώσουν ως το μεγαλύτερο ίσως συνθέτη και σε ένα από τους πιο μεγάλους ποιητές μας.Θεωρώ τον εαυτό μου προνομιούχο γιατί έγραψα μαζί σου πάνω από 150 τραγούδια και γιατί από τη συνεργασία σου έμαθα πάρα πολλά. Οι στιχουργοί έχουν να το λένε ότι τους έβγαζες τον καλύτερο τους εαυτό.Μα πώς αλλιώς θα γίνονταν τα τραγούδια τέλεια;Ήσουν ο συνθέτης κι ο στιχουργός που τα ήξερε όλα.Πάντα είχες μια σφαιρική αντίληψη του τι συμβαίνει γύρω μας.Το είδος του τραγουδιού, είτε μάγκικο λεγότανε, είτε ρεμπέτικο, είτε λαϊκό το κατείχες, ήταν κτήμα σου.
Ήξερες το βυζαντινό μέλος απέξω και ανακατωτά, γεννημένος δίπλα στον προσφυγικό συνοικισμό, αγάπησες αυτούς τους πονεμένους ανθρώπους και έμαθες τα τραγούδια τους.Ποιος απλός 'Έλληνας συνθέτης θα μπορούσε να γράψει τόσο αριστουργηματικά τη "Μικρά Ασία" σε στίχους του Πυθαγόρα;Ποιος άλλος Έλληνας συνθέτης θα είχε για κάθε τραγούδι και άλλον δρόμο (τρόπο) στο "Βυζαντινό Εσπερινό" σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου; Φίλε Απόστολε,Τώρα που μαζί με τους Αθάνατους περιδιαβαίνεις τους κήπους με το ασφοδίλι, θ’ ακούς σίγουρα αυτόν τον δίσκο, θ ’ ακούς τις τελευταίες μουσικές σου που είναι εφάμιλλες του όλου σου έργου.Συγχώρα με αν κάποιος στίχος δεν είναι ίσως το ίδιο άψογος, όπως οι μελωδίες σου και πες ένα εύγε στην τελευταία σου σημαντική επιλογή, στην Άντρη που τόσο τέλεια ερμηνεύει τα τραγούδια. Πάντα με αγάπη. Κώστας Βίρβος.

Πηγές: "Απόστολος Καλδάρας στον Κουνάδη (εις αναμνησιν στιγμών ελκυστικών)"-Νίκος Χατζηνικολάου "Απόστολος Καλδάρας"-Τάσος Σχορέλης "Ρεμπέτικη Ανθολογία"-"Βικιπαίδεια"-"musicheaven"